Μια βόλτα στις αγροτικές κατοικίες της Ανάφης

Διάσπαρτες αγροτικές κατοικίες σε όλο το νησί της Ανάφης δείχνουν το καθημερινό "πρόσωπο" του νησιού, το λαϊκό βίο, τον αγροτικό πλούτο της παραγωγής πάνω σε κοφτερές πέτρες, σε άγονα εδάφη. Συγκροτήματα αγροικιών, μόνιμες σχεδόν κατοικίες των Αναφιωτών αγροτών στο παρελθόν και περιστασιακά κατοικούμενες σήμερα.

Οι "κατοικιές", οι αγροτικές κατοικίες των Αναφιωτών, των περίφημων χτιστάδων στις παρυφές των χωραφιών, αποτελούν μέρος μιας ανώνυμης αρχιτεκτονικής, χωρίς συστηματική μελέτη, κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς του Αιγαίου.
Μια "φτωχή"…αισθητική πληρότητα
Όπως σημειώνει στον πρόλογο του βιβλίου - προϊόν έρευνας της αρχιτεκτόνισσας Μίνας Κούρτη - "Οι "κατοικιές" της Ανάφης", ο σημερινός υφυπουργός Υποδομών, Μεταφορών και Δικτύων και τέως υπουργός Αιγαίου Νίκος Σηφουνάκης, "το δομημένο τοπίο του Αιγαίου συγκαταλέγεται ανάμεσα στα πιο υψηλά δείγματα αρχιτεκτονικής του νεότερου ελληνικού πολιτισμού. Με απλά μέσα και υλικά οι κάτοικοι των νησιών κατάφεραν, σεβόμενοι την κλίμακα του φυσικού περιβάλλοντος, να δημιουργήσουν μια ενότητα μεγάλης αισθητικής πληρότητας. Η λαϊκή αγροτική αρχιτεκτονική δεν είχε, ως πρόσφατα, γίνει αντικείμενο συστηματικής μελέτης, γιατί θεωρούνταν "φτωχή" και υποδεέστερη, επειδή δεν μας άγγιζε αισθητικά, λόγω της όχι ιδιαίτερα αναπτυγμένης στον τόπο μας παιδείας χώρου".
Το φουρνόσπιτο-το "Παυλί" και το σιτάρι
Αυτό που κάνει τις "κατοικιές" της Ανάφης να διαφέρουν από τις αγροικίες των άλλων νησιών των Κυκλάδων είναι οι μεγάλοι φούρνοι που χρησιμοποιούνταν για το ψήσιμο των κρίθινων παξιμαδιών, των λεγόμενων παύλων. Οι οικογένειες μετακομίζανε από τα σπίτια τους και διέμεναν στα μικρά λιθόκτιστα συγκροτήματα κατά τη διάρκεια του θέρους ή του τρύγου. Αυτά αποτελούνταν από δωμάτια διαμονής, κουζίνα, και από αποθήκες, αχυρώνες, αλώνια, φούρνους ή μαντριά. Λειτουργούσαν ως χώροι αποθήκευσης και επεξεργασίας των προϊόντων (σιτάρι, μαλλί, τυρί, μέλι κ.ά.). Κάθε κτήμα είχε και την κατοικιά του, το φουρνόσπιτό του. Δίπλα στα δωμάτια υπήρχε ο μεγάλος φούρνος που φτιάχνανε το κρίθινο παξιμάδι, το πολύσπορο, ή το "Παυλί" όπως το έλεγαν το οποίο στη συνέχεια το βάζανε σε κασέλες. Πιο δίπλα ο μικρός ο φούρνος για το σιταρένιο ψωμί, είδος πολυτελείας που το δίνανε στους αρρώστους.
Οι περισσότερες "κατοικιές" γκρεμιστήκαν από το σεισμό της Σαντορίνης το 1956, ενώ όσες έμειναν έχουν κηρυχθεί διατηρητέες και βρίσκονται στη Βαγιά, στη Βρύση και στη Καμένη Λαγκάδα.
Στο δρόμο για τις "κατοικιές"
Μια διαδρομή για να γνωρίσετε την αγροτική ύπαιθρο του νησιού ξεκινά από τη Χώρα και κατευθύνετε δυτικά, με θέα τη Σαντορίνη. Θα κάνετε μια βόλτα στα περιβόλια του νησιού για να δείτε τις "κατοικιές", τις αγροτικές κατοικίες των Αναφιωτών, μικρά λιθόκτιστα παλιά σπιτάκια που μαζί με τις πεζούλες αποτελούν κομμάτι της αρχιτεκτονικής, μέρος του τοπίου. Καλή ώρα για να πραγματοποιήσετε τη διαδρομή αυτή είναι η απογευματινή για να δείτε το ηλιοβασίλεμα. Μετά τη μικρή γέφυρα, θα αρχίσετε να βλέπετε τη Χώρα από πίσω και τη Σαντορίνη στον ορίζοντα.
Στη θέση Πυργί στο νοτιοδυτικό άκρο του νησιού, υπάρχουν ευδιάκριτα κατάλοιπα αρχαίου πύργου-παρατηρητηρίου αλλά η πρόσβαση είναι δύσκολη. Στην αρχή θα δείτε καινούργιες, ασβεστωμένες "κατοικιές". Λίγα χιλιόμετρα μετά θα μπείτε στην περιοχή της Καμένης Λαγκάδας και την απλωσιά του οροπεδίου με τα περιβόλια με τα παλιά μικρά σπιτάκια. Το έδαφος εδώ όπως και σε όλο το νησί αποτελείται από σκληρό γρανίτη, ενώ στις πλάγιες όψεις των λόφων, έχουν εντοπιστεί στρώματα ελαφρόπετρας που προέρχονται από την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας το 1650 π.Χ. και μεταφέρθηκαν στην Ανάφη μέσω αέριων και θαλάσσιων μαζών. Στο λόφο αρχίζουν να φαίνονται - σε απόκρημνα σημεία - αρκετές "κατοικιές". Τα πολυάριθμα ξωκλήσια που ξεπροβάλλουν στις βουνοπλαγιές, όπως και σε όλο το νησί, ονομάζονται "μνημόρια". Είναι οστεοφυλάκια που κάθε οικογένεια έχει στο κτήμα της. Στο πρώτο μικρό στενό που θα συναντήσετε στα αριστερά του δρόμου θα κατευθυνθείτε σε δύσκολο χωματόδρομο προς την παραλία της Καμένης Λαγκάδας μέσα από τα περιβόλια. Μετά το εκκλησάκι της Αγ. Παρασκευής θα μπείτε στην περιοχή Βαγιά, στην κατ' εξοχήν αγροτική περιοχή του νησιού, με ανοιχτή πλέον θέα προς τη Σαντορίνη και το ακρωτήρι Λύτρα. Θα προσέξετε ένα μικρό στενό που στρίβει αριστερά, σε δύσκολο χωματόδρομο (μπορείτε να αφήσετε το όχημα σας και να περπατήσετε) για να συναντήσετε πρώτα μια καλοδιατηρημένη "κατοικιά". Συνεχίζοντας, ο δρόμος γίνεται πιο βατός και πηγαίνοντας αριστερά θα συναντήσετε, προχωρώντας προς τα περιβόλια, μια διώροφη μεγάλη "κατοικιά" (του γιατρού), δίπλα στις καλαμιές στο ρέμα. Θα παρατηρήσετε τους παραδοσιακούς φούρνους, την αποθήκη και το κατώγι. Πίσω στον κεντρικό δρόμο, μετά τον Αγ. Παντελεήμονα θα πάτε προς Πράσα και Λάκκους και θα καταλήξετε σε χωματόδρομο. Δεξιά είναι ο σκουπιδότοπος και στα αριστερά ξεκινά χωματόδρομος (βατός στην αρχή - δύσκολος μετά) για τη μικρή παραλία που φαίνεται από ψηλά. Στρίβοντας, 50μ μετά στα δεξιά ο δρόμος πηγαίνει προς Λάκκους, στη συνέχεια της ενδοχώρας, αλλά ο δρόμος είναι σε κακή κατάσταση.
Καταγραφή ως πρώτο βήμα προστασίας
"Οι αγροτικές κατοικίες των Κυκλάδων, με την ανεπανάληπτη πλαστική τους σύνθεση και την μορφολογική τους λιτότητα και καθαρότητα, το μοναδικό τους δέσιμο και την αρμονία με το τοπίο, κλείνουν μέσα τους την κληρονομιά και την από αιώνων εμπειρία του αγροτικού τοπικού πολιτισμού, αλλά και την προσωπική έκφραση του κατασκευαστή τους", σημειώνει ο Ν. Σηφουνάκης.
Προσθέτει ότι "ο λαϊκός μάστορας, ο κτηνοτρόφος και ο αγρότης, όταν έκτιζαν αυτές τις απλές κατασκευές, προσπαθούσαν να καλύψουν τις ανάγκες τους και να δώσουν στο έργο τους τη χρησιμότητα σε συνδυασμό με την ομορφιά. Η προστασία και η διατήρηση αυτής της κληρονομιάς αποτελεί πολιτιστικό χρέος και αναπτυξιακή αναγκαιότητα για την οικονομία των νησιών".
Και ο κ.Σηφουνάκης καταλήγει: "Όλοι όσοι ασχολούμαστε με θέματα προστασίας του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος, πολιτεία και φορείς, γνωρίζουμε ότι η καταγραφή αποτελεί το πρώτο βήμα για τον αποτελεσματικό σχεδιασμό ενός πλαισίου προστασίας".

Κείμενο: Γ. Σεφεριάδης

http://www.ana-mpa.gr/anaweb/user/showplain?maindoc=8587505&maindocimg=8587508&service=143