Αγορά Ναυτικής εργασίας: Τα απορρυθμιστικά μποφόρ της παγκοσμιοποίησης

Του Θεόδωρου Κουτρούκη*

Η πλημμυρίδα της παγκοσμιοποίησης έχει κατακλύσει και τη ναυτιλία, έναν από τους πιο δυναμικούς και συνάμα διεθνοποιημένους κλάδους υπηρεσιών. Επομένως, η διαφοροποίηση των εργασιακών θεσμών και η εμφάνιση νέων δεδομένων στην προσφορά και ζήτηση εργασίας του κλάδου έχουν δρομολογήσει δομικές ανακατατάξεις στη ναυτεργασία.
Η αγορά ναυτικής εργασίας είναι μια κατεξοχήν διεθνοποιημένη αγορά. Οι ναυτικοί που εργάζονται υπό καθεστώς σημαιών ευκαιρίας κινούνται σε καθεστώτα διαφορετικής δικαιοδοσίας, εργάζονται με συναδέλφους πολυεθνικής προέλευσης, σε εθνικά απρόσωπους εργοδότες, εντός ενός διεθνώς καθορισμένου ρυθμιστικού πλαισίου. Τα κύρια χαρακτηριστικά αυτής της αγοράς είναι τα ακόλουθα :
Οι ναυτικοί κάθε εθνικότητας είναι δυνητικά απασχολούμενοι
Υπάρχουν αποτελεσματικοί υπερεθνικοί σύνδεσμοι μεταξύ των διαχειριστών πληρώματος, τα πρακτορεία επάνδρωσης και τις εθνικές αγορές εργασίας
Δεν υφίστανται τυπικά εμπόδια εισόδου στην αγορά εργασίας, εκτός από τη συμμόρφωση με τους διεθνείς κανόνες πιστοποίησης
Υπάρχει ευρεία επάνδρωση με πολυεθνικό ανθρώπινο δυναμικό
Υφίσταται υψηλή ευαισθησία στις διακυμάνσεις του διεθνούς εμπορίου
Συναντάται χαμηλή και φθίνουσα αντιστοιχία ανάμεσα στη σημαία του πλοίου και την εθνικότητα του πληρώματος
Διαπιστώνεται απουσία καθολικής ρύθμισης
Η απασχόληση του εγχώριου ναυτεργατικού δυναμικού εξαρτάται εν πολλοίς από το βαθμό της υποκατάστασης των Ελλήνων ναυτικών από απασχολούμενους άλλης εθνικότητας αλλά και από τη ναυτολόγηση πλοίων υπό ελληνική σημαία, καθώς περισσότεροι από 9 στους 10 έλληνες ναυτικοί, βρίσκουν απασχόληση σε πλοία υπό ελληνική σημαία.
Η επέλαση της παγκοσμιοποίησης δημιούργησε δύο τμήματα στην αγορά ναυτικής εργασίας: ένα της εθνικής σημαίας και ένα των αλλοδαπών σημαιών, μεταξύ των οποίων μπορεί να αναπτύσσει κινητικότητα ένας ναυτικός.
Μερικά από τα κύρια χαρακτηριστικά της απασχόλησης στην ελληνική ναυτιλία είναι:
Ισχυρή τάση υποκατάστασης των Ελλήνων ναυτικών από αλλοδαπούς
Συγκέντρωση των Ελλήνων ναυτικών στην ηλικιακή ομάδα 40-50 χρόνων καθώς και σημαντική μείωση των νεοεισερχόμενων
Σχετική αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων ναυτικών
Σημαντική αναβάθμιση του επιπέδου εκπαίδευσης των ελλήνων ναυτικών και ιδίως των αξιωματικών και υπαξιωματικών
Αξιοσημείωτη διαφοροποίηση των επιδράσεων των νέων τεχνολογιών στις διάφορες ειδικότητες
Μικρή, αν όχι ελάχιστη, επίδραση του νόμου στην οργανική σύνθεση των πληρωμάτων των πλοίων ελληνικής σημαίας και ύπαρξη εθνικού μονοπωλίου στην αγορά ναυτεργασίας, καθεστώς που σχετίζεται με την μονοπωλιακή δύναμη των ελλήνων εφοπλιστών (λόγω των αντικινήτρων του ελληνικού ασφαλιστικού συστήματος).
Χάρτα Δικαιωμάτων των Ναυτικών
Εξάλλου, η ναυτική εργασία αποτελεί ένα ξεχωριστό πεδίο στη σφαίρα της κοινωνικής προστασίας καθώς διέπεται από ειδικές ρυθμίσεις.
Μάλιστα η ναυτική εργασία διέπεται τόσο από διεθνείς κανόνες, όσο και από εθνικές ρυθμίσεις. Στο διεθνές επίπεδο αναφέρεται ενδεικτικά η πρόσφατη διεθνής σύμβαση για τη ναυτική εργασία που υιοθετήθηκε από τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας το Φεβρουάριο του 2006.
Η Σύμβαση καθορίζει τις ελάχιστες απαιτήσεις αναφορικά με την υγεία, την ασφάλεια και την ευημερία των ναυτικών. Έχει αναφερθεί ως η «Χάρτα των δικαιωμάτων για τους ναυτικούς» και διαμορφώνει ένα νομοθετικό πλαίσιο για την προστασία των δικαιωμάτων τους. Επίσης χαρακτηρίζεται ως ο ‘τέταρτος πυλώνας της ναυτιλιακής νομοθεσίας’ συμπληρώνοντας τις λοιπές θεσμικές ρυθμίσεις, κάτι το οποίο υποδηλώνει ότι η σύμβαση αυτή είναι πολύ σύνθετη και εξαιρετικά ευρεία στο πεδίο εφαρμογής της.
Με το μηχανισμό επιβολής και συμμόρφωσης μέσω της διαδικασίας επιθεώρησης και πιστοποίησης των πλοίων από την αρμόδια αρχή της σημαίας του πλοίου καθώς και της επιθεώρησης από τις λιμενικές αρχές, ένα πλοίο μπορεί να τεθεί υπό κράτηση στο μέλλον λόγω μη συμμόρφωσης με κάποιον από τους όρους της διεθνούς σύμβασης εργασίας.
Η νέα Σύμβαση Ναυτικής Εργασίας του 2006 περιλαμβάνει ένα σύνολο διατάξεων αναφορικά με τα ακόλουθα ζητήματα :
1. Τις ελάχιστες απαιτήσεις για τους ναυτικούς προκειμένου να εργαστούν σε ένα πλοίο
2. Τις συνθήκες απασχόλησης
3. Τους χώρους της ενδιαίτησης, των ψυχαγωγικών εγκαταστάσεων και του τμήματος τροφοδοσίας
4. Την προστασία την υγείας, την παροχή ιατρικής φροντίδας, συνθηκών διαβίωσης και εργασίας, την κοινωνική ασφάλιση
5. Τον έλεγχο και εφαρμογή της Σύμβασης
Οι απαιτήσεις της Σύμβασης εφαρμόζονται σε όλα τα πλοία με εμπορική δραστηριότητα εκτός των αλιευτικών, πολεμικών πλοίων και σκαφών που πλέουν εντός των ορίων του λιμανιού εκεί που εφαρμόζονται οι κανονισμοί του λιμανιού. Πιστοποίηση απαιτείται για σκάφη 500 GT και άνω, που εκτελούν πλόες εξωτερικού και φέρουν τη σημαία ενός κράτους μέλους που έχει επικυρώσει την Σύμβαση. Επίσης μέσω της διαδικασίας ελέγχου από τις λιμενικές αρχές, πλοία τα οποία δεν διαθέτουν πιστοποιητικό (λόγω μη επικύρωσης της Σύμβασης από την σημαία τους) θα πρέπει να πληρούν τις απαιτήσεις της σύμβασης.
Όσον αφορά την εθνική διάσταση ισχύει η εκάστοτε νομοθεσία του εμπλεκόμενου κράτους. Έτσι, τόπος παροχής εργασίας του ναυτικού θεωρείται το πλοίο, και, επομένως, εφαρμόζεται το δίκαιο της σημαίας του πλοίου, εκτός αν πρόκειται για σημαία ευκαιρίας.
Τα κυριότερα νομοθετήματα που αναφέρονται στη ναυτική εργασία στην Ελλάδα είναι ο Κώδικάς Ιδιωτικού Ναυτικού Δικαίου (Ν. 3816/58), ο Κώδικάς Δημόσιου Ναυτικού Δικαίου (Ν.Δ. 187/73), ο νόμος 762/78 περί της αστικής ευθύνης του αντιπροσώπου του εργοδότη που συνάπτει στην Ελλάδα σύμβαση εργασία με ναυτικό, ο Α.Ν. 32767/44 περί Συλλογικών Συμβάσεων στην ναυτική εργασία , ο Ν. 5/75 περί της συμπλήρωσης του Ν.Δ. 85/74 για την αποκατάσταση των συνδικαλιστικών ελευθεριών των εργαζομένων στη θάλασσα κ.α.
Ιδιαίτερα στο πεδίο του Συλλογικού Ναυτεργατικού Δικαίου, οι συλλογικής συμβάσεις εργασίας (ΣΣΕ) των ναυτικών ρυθμίζουν κανόνες στη σφαίρα της ναυτεργασίας και δεσμεύουν έλληνες και αλλοδαπούς πλοιοκτήτες όταν σε αυτούς εφαρμόζεται το ελληνικό δίκαιο.
Οι κλαδικές ΣΣΕ μπορούν να αναφέρονται σε εργαζόμενους περισσότερων ομοειδών ή συναφών εκμεταλλεύσεων/ επιχειρήσεων μιας πόλης/ περιφέρειας η/ και ολόκληρης της χώρας.
Η ατομική σύμβαση εργασίας ναυτικού μπορεί να περικλείει ευνοϊκότερους όρους εργασίας για τον εργαζόμενο.
Το καθεστώς των ναυτεργατικών σωματείων διέπεται από το νόμο 2151/20 και το Ν.Δ. 4361/64, ενώ οι οργανώσεις των εφοπλιστών και των εργατών θάλασσας, που θεωρούνται οι πιο αντιπροσωπευτικές από τον υπουργό Εμπορικής Ναυτιλίας συνομολογούν ΣΣΕ, οι οποίες δεσμεύουν τα πληρώματα των αντιστοιχών πλοίων, όπως προβλέπεται στην αντίστοιχη ΣΣΕ.
Ο Υπουργός Εμπορικής Ναυτιλίας μπορεί με Απόφαση του να επεκτείνει την ισχύ ΣΣΕ και σε μέλη-οργανώσεις που δεν έχουν συμμετοχή στη σύναψη της.
Ωστόσο, παρά τις προσπάθειες των υπερεθνικών Οργανισμών, του κράτους και των εργατικών συνδικάτων, η ίδια η φύση της ναυτικής εργασίας καθιστά ιδιαίτερα ευάλωτους τους εργασιακούς θεσμούς, στους σαρωτικούς ανέμους της παγκοσμιοποίησης, με αποτέλεσμα να πλήττουν την αποτελεσματικότητα τους.

* Ο Θεόδωρος Κουτρούκης είναι Επίκουρος Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Πηγή
http://www.nautilia.gr/content.asp?contentid=15495