Τα αρχοντικά των Πατησίων

Της ΧΑΡΑΣ ΤΖΑΝΑΒΑΡΑ - Φωτ.: Π. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΣ
Σε ανοιχτή έκθεση της αρχιτεκτονικής του 20ού αιώνα φιλοδοξεί το υπουργείο Περιβάλλοντος να μεταμορφώσει μια ολόκληρη γειτονιά στις παρυφές του ιστορικού κέντρου της πρωτεύουσας, δίπλα σε υποβαθμισμένες περιοχές που παρουσιάζουν από χρόνια σημάδια γκετοποίησης.

Με απόφαση της Τίνας Μπιρμπίλη κηρύχθηκαν διατηρητέα 32 κτίρια στην οικιστική ενότητα που οριοθετείται από την Πατησίων, τη λεωφόρο Αλεξάνδρας, τη Ζαΐμη και τη Βασ. Ηρακλείου. Η απόφαση αυτή έρχεται να συμπληρώσει παλιότερες των δεκαετιών του '80 και του '90, όταν με χωριστές αποφάσεις των τότε υπουργών ΠΕΧΩΔΕ και Πολιτισμού είχαν τεθεί υπό προστασία άλλα εννέα κτίρια.

Στα όριά της, αλλά και σε απέναντι δρόμους, εντοπίζεται ένα ενδιαφέρον μείγμα κτιρίων της νεοκλασικής περιόδου, με μνημειακότητα και διάκοσμο που παραπέμπει σε αρχαιοελληνικά πρότυπα, αλλά και μοναδικά απομεινάρια του εκλεκτικισμού και κυρίως του μοντερνισμού, που σφράγισε τον Μεσοπόλεμο και ήταν η μήτρα της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής. Λαμπρά δείγματα αρχιτεκτονικής γραφής διασώζονται σε πολύ καλή κατάσταση γύρω από την πλατεία Αιγύπτου, στη διασταύρωση της Πατησίων με τη λεωφόρο Αλεξάνδρας, στις δύο πλευρές της Πατησίων και στη Βασ. Ηρακλείου, τον δρόμο που «βλέπει» στο μουσείο. Η ενότητα των συνολικά 13 οικοδομικών τετραγώνων έχει το δικό της ειδικό βάρος στο κέντρο της πρωτεύουσας. Γειτονεύει με το Αρχαιολογικό Μουσείο, που είναι κτίριο του 1866, και βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από το ιστορικό συγκρότημα του Πολυτεχνείου, της περιόδου 1861-1876, που αποτελούν σημαντικά δείγματα της αρχιτεκτονικής στα τέλη του 19ου αιώνα, τότε που η Αθήνα έκανε τα πρώτα της βήματα ως πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Δίπλα βρίσκεται το Πεδίον του Αρεως, η μεγαλύτερη όαση πράσινου στο κέντρο της Αθήνας. Ωστόσο τον καθοριστικό ρόλο στην οικιστική ανάπτυξή της έπαιξε η Πατησίων, η οδός 28ης Οκτωβρίου όπως είναι το επίσημο όνομά της, η πρώτη μεγάλη αρτηρία της πρωτεύουσας. Διανοίχθηκε το 1841 για να συνδέσει την πλατεία Ομονοίας με τα Πατήσια, που τότε ήταν εξοχικό προάστιο. Αποτελούσε μάλιστα για πολλές δεκαετίες δημοφιλή περίπατο των Αθηναίων, με εξοχικές κατοικίες και περιβόλια! Την περίοδο του Μεσοπολέμου αποτέλεσε σημαντικό πόλο έλξης της μεγαλοαστικής τάξης και έως σήμερα εξακολουθεί να έχει δυναμισμό, διατηρώντας σε αξιοθαύμαστο βαθμό τον χαρακτήρα της κατοικίας, ενώ καταγράφονται και σημαντικές επαγγελματικές δραστηριότητες, κυρίως στον τομέα της εκπαίδευσης.
Μονοδρόμηση σε Πατησίων και Αχαρνών
Ολ' αυτά μέτρησαν στους σχεδιασμούς του υπουργείου Περιβάλλοντος, το οποίο παράλληλα μελετά την επέκταση της πεζοδρόμησης της Πανεπιστημίου τουλάχιστον ως το Μουσείο, σε συνδυασμό με την επέκταση της γραμμής του τραμ ως την πλατεία Αιγύπτου, με προοπτική αργότερα να φθάσει έως τα Πατήσια. Προβλέπεται επίσης η μονοδρόμηση της Πατησίων που θα εξυπηρετεί όσους οδηγούς κατευθύνονται προς τα Πατήσια και τα μέσα μαζικής μεταφοράς που θα κινούνται σε ειδικές λωρίδες αντίθετης κατεύθυνσης. Την κίνηση προς το κέντρο θα σηκώσει η Αχαρνών, που επίσης θα μονοδρομηθεί. Καθοριστικό ρόλο στην αναγέννηση της περιοχής θα παίξουν οι σημειακές παρεμβάσεις, που αφορούν κυρίως πεζοδρομήσεις στο εσωτερικό οδικό δίκτυο το οποίο σήμερα λειτουργεί στην ουσία ως απέραντο πάρκινγκ. Αφορμή για την ιδιαίτερη ενασχόληση του τμήματος παραδοσιακών οικισμών του υπουργείου με την περιοχή ήταν το παλαιότερο αίτημα ιδιοκτητών για κατεδάφιση κτιρίου στην οδό Μετσόβου. Η αρχιτεκτονική επιτροπή της νομαρχίας Αθηνών το 2006 είχε απορρίψει ομόφωνα την πρόταση με το σκεπτικό ότι αποτελεί «δείγμα της αρχιτεκτονικής του Μεσοπολέμου και σύνολο με τα όμορα» και είχε ζητήσει τη γνωμοδότηση του υπουργείου. Χρειάστηκε πολλή δουλειά και μεράκι για να συνταχθεί μια ολοκληρωμένη μελέτη του αρχιτεκτονικού πλούτου της περιοχής. Στη συνέχεια είχε «ξεχαστεί» σε κάποιο συρτάρι αρμοδίου και ξεθάφτηκε πρόσφατα για να γίνει επιτέλους νόμος του κράτους. Οι ειδικοί του υπουργείου έχουν εντοπίσει μεμονωμένα κτίρια διάφορων περιόδων και ρευμάτων, αλλά και αξιόλογες οικοδομικές ενότητες «που φανερώνουν την ιστορική και πολεοδομική εξέλιξη της κεντρικής περιοχής της Αθήνας». Για τον ίδιο λόγο στον κατάλογο των διατηρητέων έγιναν και κάποιες... εκτροπές προς τις απέναντι πλευρές των περιμετρικών δρόμων, ακριβώς για να ενισχύσουν την αίσθηση των παλιότερων εποχών.
Ραχοκοκαλιά της υπουργικής απόφασης είναι οι πολυκατοικίες του μεσοπολέμου, που πρώτη φορά τίθενται, σε τέτοια έκταση, σε καθεστώς προστασίας. Αλλωστε στην ίδια χωρική ενότητα και συγκεκριμένα στη διασταύρωση των οδών Ζαΐμη και Μπουμπουλίνας, ο Κυπριανός Μπίρης κατασκεύασε την πρώτη αθηναϊκή πολυκατοικία το 1930, μόλις έναν χρόνο μετά τον περίφημο νόμο 3.741, που έφερε και στη χώρα μας το καθεστώς της οριζόντιας ιδιοκτησίας («Νεολληνική Αρχιτεκτονική» του Δημ. Φιλιππίδη από τις εκδόσεις «Μέλισσα»). Ηταν το έναυσμα για να εγκαταλειφθούν τα χαμηλότερα κτίρια, με τέσσερις το πολύ ορόφους, που ανήκαν σε έναν ιδιοκτήτη. Αλλωστε οι ανάγκες στέγασης είχαν πολλαπλασιαστεί, αφού η Αθήνα είχε δεχθεί το μεγαλύτερο μέρος των προσφύγων της Μικράς Ασίας και ο πληθυσμός της μέσα σε οκτώ χρόνια είχε αυξηθεί από 400.000 σε τέσσερα εκατομμύρια! «Οι πρώτες πολυκατοικίες στην πρωτεύουσα παρουσιάζουν πλούσια μορφολογία όγκων» επισημαίνει ο καθηγητής Νίκος Καλογεράς, πρόεδρος του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής. Εντοπίζει δε αξιόλογα δείγματα της αρ ντεκό αλλά και της αρ νουβό, ενώ στέκεται ιδιαίτερα στα πολυόροφα κτίρια της εξαετίας 1932-38, που αποτελούν δημιουργικές απομιμήσεις του μοντέρνου κινήματος, το οποίο κυριαρχεί στην Ευρώπη, με κορυφαίους εκπροσώπους τους Gropius και Le Corbusier. Μας περιέγραψε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της συγκεκριμένης περιόδου: τις κυβιστικές γραμμές, που υλοποιούνται χάρη στις εξελίξεις του μπετόν, τη συμμετρικότητα στις όψεις, τις ιδιαίτερες διαμορφώσεις στους εξώστες και τις εισόδους, τις καμπύλες απολήξεις, τα σιδερένια κιγκλιδώματα, τα στρογγυλά παράθυρα που παραπέμπουν σε φινιστρίνια πλοίων και κυρίως τα έρκερ (κλειστές προεξοχές), που συντελούσαν στις ιδιαίτερες φωτοσκιάσεις που δημιουργεί ο φυσικός φωτισμός στις όψεις των κτιρίων. Είναι όμως και η εποχή του μοντερνισμού και, όπως επισημαίνει η Ελένη Φεσσά-Εμμανουήλ, καθηγήτρια του πανεπιστημίου και συστηματική μελετήτρια της νεότερης αρχιτεκτονικής δημιουργίας, «η έμφαση στα διακοσμητικά στοιχεία εγκαταλείπεται και έχουμε στροφή προς τη λειτουργικότητα των κτιρίων».
Κτίρια αγνώστου πατρότητος
Στις περισσότερες περιπτώσεις των κτιρίων που προστατεύονται με την τελευταία υπουργική απόφαση δεν είναι γνωστό το όνομα του αρχιτέκτονα-δημιουργού. Σημειώνονται με επιφυλάξεις τα ονόματα του Π. Μάρθα, του Γ. Μεταξά, του Ξ. Αγγελίδη, του Ι. Κύλλα και του Φοίβου Ζούκη, που συμμετείχε στην ομάδα του κτιρίου του Χρηματιστηρίου, στη Σοφοκλέους. Μνημονεύεται και το όνομα του Πάτροκλου Καραντινού, του πιο σημαντικού μελετητή σχολικών συγκροτημάτων, αλλά το κτίριο που του αποδίδεται δεν περιλαμβάνεται στη γνωστή εργογραφία του. Κυριαρχεί πάντως η παρουσία του Νίκου Νικολαΐδη, σημαντικού δημιουργού του Μεσοπολέμου αλλά άγνωστου στο πλατύ κοινό. Είναι ο αδελφός του Απόστολου Νικολαΐδη, το όνομα του οποίου φέρει το γήπεδο του Παναθηναϊκού. Ο αρχιτέκτονας έχει σχεδιάσει την εξέδρα προς την πλευρά της οδού Τσόχα. Γεννημένος το 1891 στη Στενήμαχο της Ανατολικής Ρωμυλίας και με σπουδές στην αρχιτεκτονική σχολή του Μονάχου, ο Νίκος Νικολαΐδης είχε εγκατασταθεί από το 1918 στην Αθήνα και ήταν ένας από τους πρώτους μελετητές πολυόροφων κτιρίων. Τα αρχικά του έργα καθορίζονται από επιρροές του εκλεκτικισμού. Μάλιστα, στην ίδια ενότητα, στη Μαυροματαίων, απέναντι από το Πεδίο του Αρεως, το 1924 κατασκεύασε την πολυκατοικία Σπαθάρη, που θεωρείται ορόσημο στο είδος της. Λίγο πριν τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, έχοντας οριστικά προσχωρήσει στον μοντερνισμό, ο Νικολαΐδης ολοκλήρωσε πολλά κτίρια, ανάμεσά τους την πολυκατοικία Σαββίδη στην πλατεία Αιγύπτου, που με την τελευταία απόφαση της υπουργού Περιβάλλοντος εντάχθηκε επιτέλους στα διατηρητέα. Από τα 32 κτίρια τα έξι θεωρούνται δείγματα της νεοκλασικής περιόδου, πέντε εντάσσονται στην περίοδο του εκλεκτικισμού, ενώ τα υπόλοιπα 21 αποτελούν δημιουργίες του μεσοπολέμου. Στην τελευταία ενότητα περιελήφθη και ένα κτίριο από την αριστερή πλευρά της Πατησίων, στη διασταύρωση με τη μικρή οδό Σκαραμαγκά, για να «συντροφεύει» την πολυκατοικία Παπαλεονάρδου, όπου ήταν η οικογενειακή κατοικία της Μαρίας Κάλλας. Είναι έργο του Κ. Κιτσίκη και από ελάχιστα απομεινάρια του Jugendstil, και έχει κηρυχθεί διατηρητέο με παλιότερη απόφαση. *

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ